Blum taksanomiyası. Öyrənmənin üç növü

Blum taksanomiyası. Öyrənmənin üç növü

         Benjamin Blum 1913-cü il 21 fevral Penselvaniyada – Lensford şəhərində,yəhudi əsilli amerikalı ailəsində anadan olmuşdur.1935 ildən etibarən o ,Pensivaniya Universitetində bakalavr ve mağistr pillələrində təhsil almışdır.1942-ci ilde isə Çikaqo Universitetinde doktorluq pilləsini müdafiə etmiş,sonralar bu universitetin fəxri professoru təyin olunmuşdur.O,həmçinin İsrail və Hindistanda təhsil məsləhətçisi işləmiş və 1999-cu il 13 sentyabr tarixində vəfat etmişdir.Blumun nəzəriyyəsi bir çox ölkələrin təhsil müəssələrində qəbul olunmuşdur.

        Taksanomiya - biologiya fənnindən götürülmüş anlayış olub mənası obyektlərin qarşılıqlı əlaqəsi üzərində qurulması təsnifatı və ya sistemləşdirilməsi deməkdir.Blum taksanomiyası bilik,anlama,tətbiq etmə,təhlil,sintez və qiymətləndirmə kimi dərketmə prosesinin iyerarxiyasını təsvir etmək üçün Bencamin Blum tərəfindən təklif edilən quruluşdur.B.Blum bu taksanomiyanı təklif etməklə öyrənmə fəaliyyətinin üç əsas növünü müəyyən etmişdir:

Koqnitiv öyrənmə - idraki bacarıqlar;

Affektiv öyrənmə - hiss və emosional sahələrdə inkişaf;

Psixomotor öyrənmə - fiziki və ya praktiki bacarıqlar.

     

  Yuxarıda qeyd etdiyimiz öyrənmə fəaliyyəti növləri kateqoriya kimi düşünülə bilər. Belə ki,təlimçilər (müəllim və öyrədən) bu üç kateqoriyanı BBM (Bilik, Bacarıq, Mövqe) adlandırırlar.Öyrənmə əxlaqının taksanomiyası “öyrənmə prosesinin məqsədi” kimi xarakterizə olunur.Məhz buna görə də öyrənmə prosesindən sonra öyrənənlər (şagird və ya tələbə) mütləq yeni biliklər və bacarıqlar əldə etməlidirlər.B.Blumun rəhbərliyi ilə işləyən qrup koqnitiv və affektiv öyrənmə fəaliyyətləri üçün bir strateji izahat tərtib etmişlər.Lakin bu izahat psixomotor öyrənmə fəaliyyəti üçün nəzərdə tutulmamışdır. Daha sonralar Blum və qrupunun bu nəzərdən qaçırılmış “səhvləri” üçün izahatları belə olmuşdur ki,onlar orta məktəb səviyyəsi üçün praktiki bacarıqların öyrədilməsində kiçik bir təcrübə etmişlər.Yuxarıda qeyd etdiyimiz izahat-tərtibat üç əsas bölməyə və alt-bölmələrə ayrılır.Bu bölmələr ən sadə bölmədən ən mürəkkəb bölməyə doğru inkişaf etdirilir.Onu da qeyd edək ki,bu bölmələr şərtsiz deyil və burada bir çox digər sistemlər, ierarxiyalar vardır ki,onlar da təhsil-təlim sferasında özünəməxsus şəkildə bölünməlidirlər.Bütün bu mürəkkəbliklərə baxmayaraq Blumun taksanomiyası asan başa düşüləndir və dünya təhsil sistemində geniş tətbiq edilir.

Koqnitiv öyrənmə.

       Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi,koqnitiv öyrənmə idraki və ya əqli bacarıqlar əsasında biliklər əldə etməkdir.Bu öyrənmə metoduna xüsusi faktların dərk edilməsi, üsul nümunələri,intellektual qabiliyyətlərin və bacarıqların inkişafına xidmət edən fəaliyyətlər toplusu daxildir.Koqnitiv öyrənmənin altı əsas bölməsi vardır və aşağıdakı cədvəldə onların əsaslı təsviri verilmişdir:

BÖLMƏLƏR	AÇAR SÖZLƏR
BİLİK: məlumatı nağıl etmək və ya müəyyənləşdirmək. Müşahidə və məlumatların xatırlanması. Tarixlər,hadisələr,yerlər haqqında biliklər. Əsas ideyalar haqqında bilik. terminologiya,əsas aktlar və elementlər, klassifikasiya və kateqoriyalar, prinsip və ümumiləşdirmə,nəzəriyyə,model,struktur haqqında məlumatlar; Fənlər üzrə bilik. fənn kateqoriyaları,texnologiya və üsullar; Yeni və köhnə biliklər.	tərifini vermək ad vermək müəyyən etmək yerləşdirmək seçmək toplamaq siyahılaşdırmaq sitat gətirmək göstərmək uyğunlaşdırmaq
QAVRAMA: materialı başa düşmək,mənanı dərk etmək, dəyişmək, izah etmək,sözlərini dəyişmək, təfsir və ya şərh etmək. Biliyin yeni konteksə köçürülməsi. İzah,təfsir,şərh etmək. Nümunələrin gətirilməsi. Öyrənilmiş xassələrə görə təsnifat. Yekunlaşdırma. Qarşılıqlı əlaqənin yaradılması.	izah etmək təfsir etmək təsvir etmək müəyyən etmək təyin etmək dəyişmək qarşılaşdırmaq fərqləndirmək müzakirə etmək nümunə göstərmək
TƏTBİQ: məlumatdan istifadə etmək və yeni şəraitə metodları,konsepsiyaları tətbiq etmək. Məlum olan və ya müəllim tərəfindən verilən təlimata əsasən tapşırığın icra olunması. Müstəqil hazırlanmış təlimata əsasən tapşırığın icra olunması.	həll etmək sınaqdan keçirmək hesablamaq aydınlaşdırmaq qabaqcadan görmək göstərmək tətbiq etmək təsnif etmək şəklini dəyişmək təcrübədə istifadə etmək kəşf etmək nümayiş etdirmək
TƏHLİL: ayrı-ayrı hissələrə bölünmə və bu hissələrin tama necə aid olunmasını təyin etmək. Əlaqələrin sezilməsi,hissələrin təşkili,qapalı mənaların anlaşılması,komponentlərin ayırd edilməsi. Differensiallaşma. Sıralanma. Xarakterik xüsusiyyətlərin təyini.	təhlil etmək təşkil etmək birləşdirmək seçmək sxematik təsvir etmək müqayisə etmək fərqləndirmək ayırmaq sıralamaq əqli nəticə çıxarmaq izah etmək
SİNTEZ: yeni ideyaların yaranması üçün köhnə ideyalardan istifadə,verilmiş faktların ümumiləşdirilməsi və bir neçə sahə üzrə biliklərin əlaqələndirilməsi. Ayrı-ayrı hissələrdən yeni “məhsulun” yaradılması. Planlaşdırılma. Yeni ideyalar və yanaşmalar yaratmaq üçün köhnə ideyaların,müəyyən meyarlar üzrə fikirlərin,hipotezlərin,alternaiv həllərin generasiya edilməsi.	yaratmaq hipotez irəli sürmək fikri təsdiqləmək hesabat hazırlamaq birləşdirmək planlaşdırmaq layihələşdirmək yenidən nizamlamaq ixtira etmək inteqrasiya etmək hazırlamaq əvəz etmək
QİYMƏTLƏNDİRMƏ: məlumatın dəyərliliyini və ya səmərəli istifadə imkanlarını müvafiq meyarlara və standartlara əsasən müəyyən etmək. İdeyaların müqayisəsi və fərqləndirilməsi,tutarlı arqument əsasında seçimlər edilməsi və seçimin dəyərləndirilməsi. Müəyyən meyarlara əsasən yoxlamaq. Müəyyən meyarlara əsasən tərif və tənqid etmək. Sıralamaq.	qiymətləndirmək qərar qəbul etmək dəstəkləmək inandırmaq tövsiyyə etmək tənqid etmək fərqləndirmək mühakimə etmək əsaslandırmaq nəticə çıxarmaq səviyyələrə görə bölmək yekun nəticəyə gəlmək vacibini müəyyən etmək

AFFEKTİV  ÖYRƏNMƏ

Affektiv öyrənmə dedikdə hiss və emosional sahələrdə inkişaf,başqa sözlə desək şagirdin mənəvi hazırlığı başa düşülür. Bu öyrənmə fəaliyyəti beş bölmədən və açar sözlərdən ibarətdir. Onu da qeyd edək ki,aşağıdakı cədvəldə fenomen dedikdə xüsusi və ya fövqəladə qabiliyyəti olan şagirdlər nəzərdə tutulur: BÖLMƏLƏR AÇAR SÖZLƏR FENOMENLƏRİN AŞKAR EDİLMƏSİ: məlumatlılıq,dinləməyə könüllülük,seçilmiş diqqət. soruşmaq seçmək təsvir etmək izləmək vermək tutmaq müəyyənləşdirmək yerini təyin etmək adlandırmaq qoymaq göstərmək istifadə etmək cavablamaq hazırlamaq FENOMENƏ CAVAB VERMƏ: şagirdlərin bir hissəsinin aktiv iştirakı,xüsusi olaraq fenomenə cavab vermə və diqqət yetirmə. cavab vermək kömək etmək yerinə yetirmək uyğunlaşdırmaq müzakirə etmək qarşılaşmaq təsdiq edir təqdim edir sadalayır məlumat verir yazır QİYMƏTLƏNDİRMƏ: şagirdə verilən qiymət xüsusi obyektə,onun fenomenliyinə və ya davranışına görə təyin olunur. tamamlamaq nümayiş etdirmək fərqləndirmək izah etmək izləmək təşkil etmək təşəbbüs göstərmək dəvət etmək xəbər vermək seçmək bölüşmək STRUKTUR: müxtəlif dəyərlərin qarşılaşdırılması vasitəsilə üstünlüklərin balansı üçün tələbatı dərk etmə və arada olan konflikti həll etmə. əməl etmək dəyişdirmək birləşdirmək müqayisə etmək tamamlamaq müəyyənləşdirmək eyniləşdirmək nizamlamaq qısaca izah etmək sintez etmək DƏYƏRLƏRİN MƏNİMSƏNİLMƏSİ: şagirdlərin əxlaqlarına və davranışlarına görə qiymətləndirilməsi. hərəkət etmək fərqləndirmək nümayiş etdirmək təsir göstərmək qulaq asmaq yerinə yetirmək təcrübə etmək ixtisaslaşmaq nəzarət etmək

PSİXOMOTOR  ÖYRƏNMƏ

Psixomotor öyrənmə fəaliyyəti dedikdə şagirdlərin fiziki və praktiki bacarıqları,bir tapşırığı tək yerinə yetirmə bacarıqları və s. kimi hərəkət növləri başa düşülür. Psixomotor öyrənmə fəaliyyəti yeddi bölmədən və açar sözlərdən ibarətdir: BÖLMƏLƏR AÇAR SÖZLƏR DUYĞU: fəaliyyətə bələdçilik etmək üçün hissiyatdan istifadə etmək bacarığı. seçmək təsvir etmək araşdırmaq fərqləndirmək eyniləşdirmək əlaqələndirmək nağıl etmək TƏSƏVVÜR: buraya əqli,fiziki və emosional təsəvvürlər daxildir.Bu üç təsəvvür fikirlərin obrazı da adlandırılır. başlamaq nümayiş etdirmək izah etmək hərəkət etdirmək davam etdirmək reaksiya vermək göstərmək bəyan etmək kömək təklif etmək CAVABA RƏHBƏRÇİLİK: bu öyrənmənin ilkin mərhələlərində istifadə olunan bacarıqlar kompleksidir.Buraya təqlid,sınaq və səhvetmə daxildir. surətini çıxarmaq plan çəkmək izləmək təsir etmək əvvəlki halına salmaq cavab vermək MEXANİZM: bu kompleks bacarıqların öyrənilməsində aralıq mərhələdir,öyrənilənlər adi hal alır. quraşdırmaq yoxlamaq tikmək təmir etmək möhkəmləndirmək cilalamaq uyğunlaşdırmaq təşkil etmək eskizini çəkmək AÇIQ KOMPLEKS CAVAB: praktiki fəaliyyətlərin bacarıqla yerinə yetirilməsi kompleks fəaliyyət nümunələrinə səbəb olur. quraşdırmaq yoxlamaq tikmək təmir etmək möhkəmləndirmək cilalamaq uyğunlaşdırmaq təşkil etmək eskizini çəkmək ADAPTASİYA: bacarıqlar inkişaf etdirilir və hər bir şagird fərdi olaraq öz fəaliyyətini təkmilləşdirir,xüsusi təlabata uyğunlaşdırır. uyğunlaşdırmaq dəyişiklik etmək yenidən qurmaq yoxlamaq fərqləndirmək YARADICILIQ: yeni nəzəriyyələrin hazırlanması və ya hipotezlərin irəli sürülməsi. yenidən işləmək qurmaq birləşdirmək düzəltmək dizayn etmək təşəbbüs göstərmək təməlini qoymaq hazırlamaq irəli sürmək

BLUM  TAKSANOMİYASININ  YENİDƏN  İŞLƏNMİŞ  HALI

Əvvəllər də qeyd edildiyi kimi B.Blum və onun rəhbərlik etdiyi qrup psixomotor öyrənmə metoduna dair heç bir təsnifat verməmişlər. Psixomotor öyrənmənin bölmələrini özündə ehtiva edən kateqoriyalar isə 1972-ci ildə Simpson tərəfindən verilmişdir. Bunlardan əlavə psixomotor öyrənmə taksanomiyası üçün daha iki məşhur versiya da vardır: Deyv versiyası (1975): İmitasiya - müşahidə etmək və nümunəyə əsasən hazırlamaq.Nümunə olaraq,rəsm əsərinin üzünün köçürülməsi. Manipulyasiya - izlədiyi təlimatlar və təcrübələr vasitəsilə tapşırığı işləmək bacarığı.Nümunə olaraq,dərslərini hazırladıqdan sonra sərbəst iş hazırlama bacarığı. Dəqiqlik - təkmilləşdirmə,daha dəqiq olma.Nümunə olaraq,hansısa bir tapşırığı işləmək və yenidən hazırlamaq. Birləşdirmə - fəaliyyətlər ardıcıllığını koordinasiyalaşdırma (əlaqələndirmə),harmoniya və daxili məntiqlilik əldə etmə.Nümunə olaraq,musiqidən,dram əsərindən,rəngdən,səsdən və s. istifadə etməklə video-film düzəltmək. Naturalizasiya - görülmüş işin təbii olması üçün yüksək bacarığa malik olmaqla bu bacarıqlara ehtiyac hiss etmədən çox düşünmək.Nümunə olaraq,Maykl Jordan basketbol oynayır,Nansi Lopez qolf idmanı ilə məşğuldur və s. Harrov versiyası (1972): Əks hərəkətlər - reaksiyalar (təsirlənmələr) öyrənilməlidir. Fundamental hərəkətlər - gəzmə,dərhal anlama kimi əsas hərəkətlər. Qavrama - vizual,auditoriya,estetik,hiss olunan ayrı-seçkilik kimi stimullara cavab vermə. Fiziki qabiliyyətlər - dözümlülük,qüvvə və cəldliyin gələcək üçün təkmilləşdirilməsi. Təcrübəli hərəkətlər - idmanda və ya teatrda özünü aşkar edən ətraflı öyrənilmiş hərəkətlər. Qeyri-dolaşıq ünsiyyət - əl hərəkətləri və üz ifadələri kimi effektli bədən dili. B.Blumun taksanomiyasının yenidən işlənmiş halı        B.Blumun əsas tələbələrindən biri olan Lorin Anderson koqnitiv öyrənmə metodunu yenidən işləyərək bəzi dəyişikliklər etmişdir. Yeni təsnifat düşüncənin daha aktiv formasını əks etdirir və daha dəqiqdir.Bu dəyişikliklər əsasən aşağıdakılardan ibarətdir: Altı kateqoriyada olan açar sözləri isimdən fel formasına keçirmişdir; Kateqoriyaların yerini dəyişmişdir;

Qardner nəzəriyyəsi Şagirdlərin bilik, bacarıq və qabiliyyətlərinin aşkar edilməsi və inkişaf etdirilməsi işində dünya təcrübəsində geniş yayılmış Hovard Qardnerin nəzəriyyəsinin böyük əhəmiyyəti vardır. Bu nəzəriyyəyə çoxşaxəli əqli qabiliyyətlər nəzəriyyəsi də deyirlər. Amerika psixoloqu Hovard Qardner bu nəzəriyyəni 1983-cü ildə “Ağıl çərçivəsində” kitabında təklif etmişdir. Qardner nəzəriyyəsinə görə hər bir şagird 8 qabiliyyətin təkrarolunmaz kombinasiyasına malikdir. Bu qabiliyyətləri inkişaf etdirmək yollarını tapmaq lazımdır. Qardnerin fikrincə hər bir şagird ruhlandırıldıqda, dəstək və düzgün təlimatlar aldıqda 8 qabiliyyəti də lazımı səviyyədə inkişaf etdirilə bilər. Bu xüsusiyyətlərin üzə çıxması üçün onlara şərait yaradılmalıdır. Bu qabiliyyətlər aşağıdakılardır: 1. Verbal (linqvistik) qabiliyyət – belə şagirdlər çoxlu suallar verir, danışmağı, oxumağı, yazmağı xoşlayır, yaxşı lüğətə malikdir, asanlıqla yeni dil öyrənə bilirlər. 2. Məntiqi (riyazi) qabiliyyət – belə şagirdlər rəqəmlərlə oynamağı, əşyaları toplamağı, qruplaşdırmağı xoşlayır, işlərin necə getdiyini bilmək istəyir, məntiqi ilə maraqlanırlar. Riyaziyyatı, məntiqi yaxşı bilirlər. 3. Vizual (fəza) qabiliyyət - belə şagirdlər şəkil çəkməyi, mexaniki cızma-qara etməyi, hadisələrə təcrid olunmuş şəkildə yanaşmağı xoşlayır, yerləri təsvirə, şəkillərə əsasən yadda saxlayırlar, əşyaları yaxşı təsvir edirlər, diaqramla və xəritələrlə asan işləyirlər. 4. Kinestetik (bədən) qabiliyyət – belə şagirdlər yaxşı müvazinət hissinə, ritm hissinə malikdir. Hərəkətləri qrasiyalıdır, bədən dilini (jestləri) oxuyurlar, fikirlərini jestlər vasitəsilə çatdırırlar. 5. Ritmik (musiqi) qabiliyyət - belə şagirdlər səslərə qarşı həssasdırlar, ritmlə tıkkıldanır və yellənirlər, səsləri bir-birindən ayıra bilir, musiqini xoşlayır, onu axtarır, ritmi tuta bilirlər. 6. Şəxsiyyətlərarası qabiliyyət - belə şagirdlər başqalarının hislərinə şərik olur, həmyaşıdları tərəfindən sevilir, özünə oxşar böyüklərlə yaxşı əlaqə saxlayırlar, liderlik bacarığı nümayiş etdirirlər, məsləhətçi və ya vasitəçi rolu oynayırlar, insanlar arasında ünsiyyət qura, bəzən onlarla manipulyasiya edə bilirlər. 7. Şəxsiyyətdaxili qabiliyyət – belə şagirdlər müəyyən fəaliyyətlə bağlı xoşuna gələn və gəlməyən cəhətləri açıq şəkildə ifadə edə bilirlər. Güclü və zəif cəhətlərindən xəbərdardırlar. Öz bacarıqlarına inanırlar, qarşılarına müəyyən məqsədlər qoyurlar, diqqətlərini hislərinə, arzularına yönəldirlər, orijinal olmağı sevirlər. 8. Naturalistik qabiliyyət – belə şagirdlər təbiət hadisələrini dərk edir, bitkiləri, heyvanları xoşlayır, bitki yetişdirməyə, heyvan saxlamağa həvəslidirlər, həvəskar astronomdurlar. Hər bir müəllim şagirdlərində bu qabiliyyətlərin üzə çıxarılmasına yardım etməlidir. Unutmayaq ki, müəllimin şagirdlərinə xeyirxah münasibəti, hörməti, onları olduğu kimi qəbul etməsi, onların bacarıqlarına inam – bunların hamısı şagirdlərdə həm özünə, həm də müəlliminə hörmət və etibarı artırar. Gördüyünüz kimi müəllim-şagird münasibətləri çox incə və mürəkkəb məsələdir. Odur ki, işlərimizi düzgün qursaq nəticədə ölkəmizə yüksək intellekti, elmi potensialı və milli-mənəvi dəyərləri ilə seçilən, cəsarətli və vətənpərvər şagirdlər tərbiyə etmiş olacağıq.